6月楼市：海口商品房均价破9千 三亚楼市稳中有涨

百度 在活动现场由白求恩公益基金会领导、白求恩公益基金会血液病专业委员会委员代表、志愿者服务队负责人等十人，共同点亮了中华血液公益行项目大屏幕，一条充满了热情活力的红线从北京出发，辐射向了全国各地，这意味着从现在开始，本年度中华血液公益行项目已经正式启动。

Аб?бакр Му?аммад ибни Закариёи Роз? (форс?: ?????? ?????; 866, Рай — 935 ё 925, Рай) — донишманд, кимиёдон, файласуф, пизишк ва табиатшиноси маш?ури форс-то?ик. Араб?о ?ро ?табибу-л-муслимин? ва ба муносибати ба забони араб? будани китоб?ояш ?ро ??олинусу-л-араб? номидаанд, Дар Аврупо ?ро ?Abubater? ё ?Razes? ном гузоштаанд.

Му?аммад Закариёи Роз?
Таърихи таваллуд	866
Зодго?	Рай, Хилофати Аббосиён
Таърихи даргузашт	935 ё 925
Ма?алли даргузашт	Рай, Хилофати Аббосиён
Фазои илм?	пизишк?
Парванда?о дар Викианбор

Зиндагинома

Матн дар охири ?Китоб-ут-Тиб?-и Роз?.

Аб?бакр Му?аммад ибни Закариё ибни Я?ёи Роз? дар ша?ри Рай 28 августи соли 865 мелод? (соли 251 ?и?р?) дар оилаи косиб ба дунё омадааст. Сол?ои тифлию айёми ?авонии ? дар зодго?аш ша?ри Рай мегузарад. Аз маълумоте, ки дар ?Китоб-ут-тиб — ул — Мансур?? мав?уд аст, бармеояд, ки донишманд дар аввал?ои умр бо касби заргариву сарроф? шу?л варзида, дар як давраи муайян ба ?аваси кимиёгар? дар пайи ом?хтани илми кимиё мегардад. Аб?рай?они Берун? (973—1048) дар ?Фе?расти майлу ра?бат доштани Закариёи Роз?? ном асараш дар бобати ба илми кимиё шав?у ?авас доштани Закариёи Роз? чунин гуфтааст:

?Наздик? ба оташ ва б?й?ои тунд чашми ?ро маъюб сохт ва ? ба с?и муоли?а ва мудово ва сипас ба илми пизишк? кашонид?.

Роз? аз овони ?авон? бо ом?хтани илму адаб ба василаи китобу навишта?от, ма?фил?о ва ба?су мунозирот дилбастагии махсусе доштааст. ?исси кун?ковию к?шиши донишанд?зии ?ро да?и?ае тарк нанамуданд.

Тазаккур бояд дод, ки Му?аммад Закариёи Роз? дар овони ?авон? монанди дигар кимиёгарон аз пайи орзуи ёфтани иксир шуда буд, ки ба воситаи он маъдан?оро ба тило баргардонад, валекин баъдтар аз ин амал даст кашид ва ?илави истеъдоди донишро бар с?йи майдони илми тиб, ?икмат, риёзиёт, фалакиёт ва адабиёт баргардонид. Закариёи Роз? аввал ба хидмати ?окими Рай — Мансур ибни Ис?о? ибни А?мад ибни Асад, ки сол?ои 290—296 ?и?р? (902—908) ?укуматдор? кардааст, ба вазифаи сарвари бемористон адои вазифа намуда, баъд аз чанд соли хидмат ин мутафаккири бар?аставу табиби ?ози?ро ?окими Ба?дод ба дарбори худ даъват мекунад. Дар сарчашма?о оид ба сарвари бемористони Ба?дод таъйин шудани Закариёи Роз? ривоят?ои зиёд оварда шудаанд. Закариёи Роз? баъд аз сол?ои зиёд дар бемористони Ба?дод хидмат намудан ва со?иби тахаллуси ?табиби мористон?? шудан ба зодго?аш бармегардад. ? як ?исми умрашро дар Мовароунна?р гузаронида ва бо доира?ои илмии ин кишвар робита?о дошта аст. Дар охири умри худ нобино шуда, дасташ аз кор монда будааст. Файласуф ва табиби мушкилкушо, кимиёгари маъруф Закариёи Роз? дар байни соли 320 ?и?р? (25 октябри соли 925 мелод?) аз олам чашм п?шидааст.

Аз о?ози ?авон? ва та?силоти ? иттилое да?и? ?уз он ч? тазкиранависон навиштаанд, дар даст нест. Дар бархе аз сарчашма?ои асримиёнаг? омадааст, ки Закариёи Роз? г?ё Мансур ибни Н?? ибни Насрро (?укмрониаш с-?ои 961—976) табобат кардааст. Бархе гуфтаанд, ки ? дар айёми ?авон? заргар? мекардааст ва баъзе навиштаанд, ки ? дар о?оз сарроф будааст. Пешаи заргар? ва сарроф? тава??у?и ?ро ба самти илми кимиё равона кардааст, то ки битавонад гав?ари филизотро дигаргун созад. Дар нати?аи шу?ли пайвастааш бо ин фан, наздик? ба оташ ва б?й?ои тунд чашм?ои ? дучори бемор? гардиданд ва ? аввал ба муоли?а пардохта, сипас ба тиб р?й овардааст.

Дар маъхаз?о омадааст, ки ? барои дармони дарди чашми худ назди ка??оле рафт. Ка??ол барои дармон понсад динор талаб кард ва ? ночор онро бипардохт. Сипас бо худ гуфт, ки

?кимиёи во?е? илми тиб аст, на он ки ту бад-он маш?ул??

Баъдан аз илми кимиё дур? ?уст ва ба илми тиб пардохт.

Ба иттифо?и тазкиранависон Закариёи Роз? та?силоти худро ан?ом дод ва ?атто бархе тасре? кардаанд, ки ? пас аз чилсолаг? ба кутуби тибб? ва фалсаф? р?й овард. Закариёи Роз? барои фаро гирифтани нозуки?ои улуми тибб? ва фалсаф? ба Ба?дод омад. Ба?дод дар он р?згор маркази мутар?имони забардасти осори илми юнон? ба сурён? ва араб? буд. Ву?уди бемористон?о дар замони ?орунуррашид (хилофаташ с-?ои 786—809) ва Баромика боиси фаро?ам омадани имконоти хубе барои мутолиоти Закариёи Роз? гардид. Бархе аз сарчашма?о навиштаанд, ки Закариёи Роз? бемористони Аздиро дар Ба?дод идора мекард, ин ?амон бемористоне будааст, ки Бадр — ?уломи М?ътазид (хилофаташ с-?ои 892—902) дар садаи IX бунёд карда будааст, ки баъдан бо номи ?Бемористони М?ътазид?? ишти?ор пайдо кард, вале бо мурури айём ба ?Азд?? маъруф гаштааст.

Закариёи Роз? пас аз фарогирии улуми мухталиф муддате ба зодго?и худ — Рай рафт ва сарварии бемористони он ?оро ба у?да гирифт. ? дар бахш?ои гуногуни китоб?ои худ ба бемористони Рай ишора кардааст. Муаррихон исбот кардаанд, ки Закариёи Роз? ба сабаби аз ?ад зиёд маш?ул шудан бо та?риба?ои кимиё?, доимо сару кор доштан бо оташ, аз пурхон? ва хусусан аз китобхонии шабона ба дарди чашм дучор мешавад. ? дар ?усту??и ро??ои муоли?аи чашм ма?бур шуд, ки ба ом?зиши илми тиб пардозад.

Баъди ан?оми та?сили тиб дар Ба?дод та?ти ро?барии Табар? Закариёи Роз? ба саё?ати Мисру Испания ва мамлакат?ои дигар мебарояд; ? дар Мовароунна?ру Хуросон, дар пойтахти Давлати Сомониён Бухоро чанде и?омат кардааст. ? дар мубо?иса?ои илм? ширкат варзида, дар мамолики сафар?ардааш комёби?ои илму маданиятро ом?хт ва ба инкишофи он?о са?ми муайян гузошт, дар бисёр мамлакат?о шогирдонро ба камол расонд. Вай табиби хосаи ?окимони мухталифе буд; а?ли бисёр мамлакат?о ?ро ба сифати духтури бе?амто мешинохтанд ва ?окимонашон ?ро ба назди худ мехонданд.

Э?одиёт

Му?аммад Закариёи Роз? олими энсиклопедисти бар?аста, файласуф, табиб, ом?згор, риёзидон, кимиёгар ва табиатшиноси маш?ури аср?ои VIII—IX — и форсу то?ик ба шумор меравад. Закариёи Роз? илми тибро ба дара?ае мукаммал ом?хта, чунон табиби ?ози? шуд, ки муосирон ?ро ??олинуси араб? номидаанд. Нафа?ат сардухтури ша?ри азизаш Рай, балки садри бемористони асосии хилофати Ба?дод таъйин шудани Закариёи Роз? далели обр?ю эътибори баланд ва табиби ?ози? будани вай мебошад. Закариёи Роз? мероси илмии бисёр духтурони намоён, аз ?умла мероси дастпарварони Академияи Ганди Шопурро ба хуб? медонист ва мукаммал аз бар карда буд.

Му?аммад Закариёи Роз? ?ариб 238 китоб ва рисола навиштааст. Мутаассифона аксарияти он?о несту нобуд гардида ва имр?з фа?ат 30 ?илд аз осори ? бо?? мондаасту халос, ки аксарияташон ба забони араб? нигошта шудааанд. Осори бойи Закариёи Роз? аз 164 то 234 номг?й асар?ои хурду калонро ташкил меди?ад. Мероси ба тиб бахшидаи ? зиёда аз 60 китобу рисола?оро дар бар мегирад. Ба му?имтарин асар?ои энсиклопедии донишманд ?Китобу-л- ?ов?? ва ?Китобу-т-тиб ул-Мансур?? дохил мешавад. Китоби якум номбаршуда аз 30 ?илд иборат буда, тамоми шоха?ои тибб? — назарияв? ва амалиро дар бар мегирад. Дар китоби мазкур назария ва комёби?ои пеш?адами илми тибби ?адимаи юнон?, ?инд?, араб?, форсиву то?ик?, дар навбати аввал та?рибаи амалии худи ?аким гирд оварда шудааст. Ин асар соли 1279 ба забони лотин? тар?ума ва дар соли 1486 нусхаи чопии он дастраси аврупоиён гардид. Такроран ин шо?асар ба забони лотин? боз ду маротиба дастраси табибону донишмандони мамолики зиёди ?а?он мегардад. Асари дигари Закариёи Роз? ?Китобу-л чадори вал хасба? (китоби на?зак ва сурхак) бо забони лотин?, юнон?, англис? ва немис? тар?ума шуда, 49 маротиба пайи ?ам нашр гардидааст.

Закариёи Роз? доир ба илми кимиё 22 китобу рисола таълиф намудааст. Му?аммад Закариёи Роз? ба ?айр аз кимиёгар буданаш, ?амчунин бо ма?орати бузурги тибб? ва осори бойи абадзиндаи илмиаш на тан?о дар пешрафт ва равна?и тиббу табиатшиносии олам са?ми ни?оят бузург дорад, балки ? дар таърихи илму маданияти ?а?он? ?ойи намоёнро иш?ол менамояд. Китобу рисола?ои э?однамудаи ? ба таълиму тарбияи кимиёгарон, табибон, барои сохтмони табобатхона?о, муоли?аи бемори?ои ало?ида, тартибу х?року об ва дигар мушкилоти барои ?ифзи саломатии инсон зарур бахшида шудаанд. Бояд гуфт, ки дар он замон амалия?ои тибб? ба амалияи кимиё? ало?аманд буд, бинобар ин асар?ои э?одшудаи Закариёи Роз? дар кимиёгар? ва тибби имр?за низ иртиботи ?ав? дорад.

Закариёи Роз? дар боби тиб зиёда аз 60 асар таълиф кардааст. Му?имтарини он?о ?Китобу-л-?ов?? ва ?Китобу-т-тибб-ил-мансур?? (ё ?Ал?унону-л-мансур??, 10 ?илд) буда, тамоми илм?ои тиббии асри Закариёи Роз?-ро фаро гирифтаанд ва ба инкишофи минбаъдаи илми мамлакат?ои Шар?и мусулмон? таъсири калон расонидаанд. Ин асар?о дар асри XII ба забони лотин? тар?има шуда, дар арзи чандин аср барои табибони ?арб дастури аввалиндара?а буданд. Закариёи Роз? дар асар?ояш ?Аттиббу-л-мулук?? ва ?Тиббу-л-фу?аро? ?ояи табобати фардиро тар?иб кардааст. Вай дар ?Тиббу-л-фу?аро?, ки барои омма навишта шудааст, бемори?ои рои?, ро? ва восита?ои осони дар шароити хона пешгир? ва табобат кардани он?оро тасвир кардааст. ? дар ?Китобу-л-?адар? ва-л-?асба? ном асараш нахустин бор на?зак, сурхак ва ро??ои тал?и?и (гул буридан) он?оро ба таври возе? тасвир карда, нишон додааст, ки ин бемори?о такрор намешаванд, яъне як кас ду бор гирифтори на?зак ва сурхак нахо?ад шуд. Ин китоб ба забон?ои лотин?, юнон?, англис? ва немис? тар?ума шуда, 40 бор нашр гардидааст. Олими англис ?екнер фа?ат баъди нашри англисии ин асар усул?ои тал?и?и обила ва сурхакро пешни?од кард.

Закариёи Роз? аз нахустин табиб?оест, ки тибро ба та?риба ва амалия пайвастааст. ? ин корро бо ро?и ?ор? кардани таърихи бемор?, ки дар тибби имр?за маъмул аст, ба ан?ом расонид. ?Китобу-л-?ов??-и ? ?а?и?атан дар заминаи чунин таърих?ои бемор? таълиф шудааст. Закариёи Роз? дар со?аи ?арро?? низ чандин ихтироъ ва кашфиёт дорад; ? аввалин бор асбоби аз ?ал? берун овардани ?исм?ои бегонаро тасвир кард, пунба (пахта)-ро барои бастан ва зе?ро барои д?хтани ?аро?ат ба кор бурд. Вай тавсия кардааст, ки ?ангоми ?арро?ии саратон бофта?ои атрофи онро ?арчи бештар бурида, ?ояшро до? кардан зарур аст. Закариёи Роз? бо ву?уди дониши олидара?ааш оид ба ?ама восита?ои муоли?а тарафдори он буд, ки бемори?о то ба ?адди имкон бо дору ва васоити одитарин ило? карда шаванд. ? мегуфт:

??ар го? табиб муваффа? шавад, ки бемори?оро бо ?изо (пар?ез) дармон кунад, пас ба саодат расидааст?

Фаъолияти илмии ин донишманди бузург ба тадри? ба Аврупо нуфуз намуд ва дар он ?о бо номи ?Abubater? ё ?Razes? шу?рат пайдо кард. Аз ом?зиши осори Закариёи Роз? бармеояд, ки ? дуруст будани назарияи сунъ?, яъне исте?соли тило ва ну?раро оид ба тавассути иксир эъти?оди комил надоштааст, ки онро мо аз ду асари ? та?ти унвони ?Ме?нат- ул — за?об ва алфизати ва мизони таби?? ва ?Фиана саноатил кимиёи а?рабу илал ву?уд мин?о илал имтиноъ? дарёфт карда метавонем. Ин ну?таи назари Закариёи Розиро мо зимни мутолиаи асар?ои дигари ? ба монанди ?Китоб- ул — асрор? ва ?Китоб -ул — сирил — асрор? низ пайдо намудем. Бояд тазаккур дод, ки китоби дуввуми дар боло номбар шуда, яъне ?Китобу-л- сирил — асрор? ?ан?з дар замони Роз? ба забони лотин? тар?ума шуда, дар кишвар?ои ?арб шу?рати васеъ пайдо кардааст. Худи Му?аммад Закариёи Роз? дар ?ое зикр кардааст, ки ?Китобу-л- сирил — асрор? аз асари ?Китоб- ул- асрор? пурмазмунтар асту ма?оми баланде дорад. Дар ?а?и?ат ин китоб дар тар?умаи ?асаналии Шайбон? ба забони форс? (?а?маш 630 са?ифа) буда, аксари матни онро маълумоти кимиё? ташкил меди?ад.

Илова бар китоб?ои дар боло зикршуда, Закариёи Роз? боз ба шахсоне, ки мухталифи а?ида?ояш буданд, асар?о навиштааст. ?амчунон ба осори Арасту ва Афлотун шар?и ?олибе ба ёдгор гузоштааст. Китобе дар илми манти? тадвин карда, дар бораи фалсафаи Фисо?урис низ асаре нигоштааст. Асари му?ими табиии ? ?Ал — ?ов?? аст, ки инчунин ба номи ??а?ои? доиратул- маорифи тибб?? ёд мешавад. Равиши та?рибаи Закариёи Роз? нишон меди?ад, ки ? аз р?йи усули та?рибаи империзм кор мекард. Ба мисли уламои дигари замони хеш, ? ба офариниши олам имони комил дошт, аммо биниши ? биниши модд? буд ва аз а?ида?ои хурофот? сарфи назар менамуд ва пайваста маш?ули та??и? буда, зиндагии фа?ирона дошт. Илова бар му?а??и?они ?абл?, Му?аммад Закариёи Роз? дар тиб низ пешни?од?ои му?им намуда, ба даст овардани тезоби сулфат ва спиртро ба ро? монд. ? спиртро ба та?тири маводи ?анд? ва ношоиста ва тезоби сулфатро бо та?зияи зочи сабз ба даст овард. Зочи сабзро метавон сулфати мис донист, чунки ?амаи намак?ои тезоби сулфатро дар он замон ба номи зоч зок ёд менамуданд, аммо ранги сабзро ион?ои мис (II) меди?ад. Хулласи калом, ягон со?аи тибби назариявии ?амон замон нест, ки Закариёи Роз? ба инкишофи он таъсир нарасонда бошад. Закариёи Роз? аз зумраи аввалин олимонест, ки назарияро ба амалия пайваст, илми тибро бо мушо?идаю та?рибаи фаровон ?ан? гардонд.

Табдили алкимиё ба кимиё

Закариёи Роз? ч? дар илми кимиё ва ч? дар илми тиб са?ми босазое гузоштааст. Ом?зиши ?оя?ои фалсафии Ар-Роз? нишон меди?ад, ки вай назарияи худро дар асоси му?имтарин ?араён?ои фалсафаи ислом? асоснок намуда, анби??ои махсусе та?ия намудааст ва дар зимни ом?зиши анби??о ро?еъ ба категория?о, инчунин дар бораи фар? байни зо?ир ва ботин сухан рондааст. Аз сабабе ки Закариёи Роз? дар нати?аи ом?зиши таносуби ?исм ва р?? ба нати?аи мусбат нарасидааст, бинобар ин ? мухолифи а?идаи та?аввули р?? будааст. Ин нати?агир? ба ? имкон додааст, ки нисбат ба тамоми алкимиёгарони дигари мусулмон бештар дар масъалаи табдили ?амдигарии модда?ои гуногун а?амият биди?ад, яъне барои табдили алкимиё ба кимиёи ?а?и?? заминаи хубе гузоштааст. Дар баробари ин аз ?ама бештар вожа?ои алкимиёиро тафсир намудааст. Асар?ои ? ?Китоб — ул асрор? ва ?Аз — мад?алул — таълим?? аз тарафи олимони ислом? дар аср?ои баъд ?амчун асар?ои со?аи алкимиё ом?хта шудаанд, зеро дар он?о забону вожа?ои ?амин со?а истифода шуда будаанд ва мазмуни ин асар?о ба со?аи кимиё иртибот доштанд. Ар-роз? дар тад?и?от?ои худ дар ин ришта бештар ба ?обир пайрав? кардааст. Масалан, дар масъалаи та?сим кардани филизот са?ми босазое гузоштааст. Ро?у восита?ои аз филиз сохтани асбоб?оро барои та?рибаи кимиё? ва об кардани маъдан?оро баён доштааст. Вай дар хусуси сохтани шиша?ои гуногун пешни?од?ои судманд дорад. Намуд?ои бе?тарини он шишаи беранги ?илонок буда, бо сифати худ ба бул?р монанд аст.

Закариёи Роз? бори аввал дар таърихи кимиё модда?оро ба се гур??:

1.1. Минерал? — яъне хок?, маъдан?, ки марбут ба гур??и унсур?ои ?айриузв? мебошад:

1.2. Наботот?:

1.3. ?айвон? ?удо кардааст.

Модда?ои маъданиро бошад, дар навбати худ дар шаш гур??:

1) модда?ои аз гарм? бухоршаванда: симоб, амиак, сулфур ва ?айра:

2) филизот: тило, ну?ра, мис, о?ан, (р??) ва ?айра:

3) санг?о: малахит, мармари сабз, о?аксанги сурх, о?аксанги хокистарранг, шиша ва ?айра:

4) купорос?о, купориси сиё?, купороси р?? ва ?айра:

5) танакор: сода, танакор:

6) намак?о: намаки ош, намаки талх, о?ак, намаки пешоб ва ?айра.

Му?аммад Закариёи Роз? ро??ои тозакун? ва ?осил кардани маъданро медонист. ? дар озмоишго?и (лабораторияи) худ мис, ну?ра, о?ан, тило, ?алъаг? ?осил мекард. Барои гудохтан ва тоза кардани он?о Роз? аз к?раи о?ангар?, бута, анбур, чакуш ва дигар асбоб?ои сохтаи худ истифода мекард. Тад?и?отчиёни со?аи кимиё Ар-Розиро ?амчун кимиёдони маъруф мешиносанд, агарчи кимиёгарони Эрон баъзе назариёти ?ро хато низ ?исобиданд. Мутолиаи осори Роз? ва навишта?ои муаррихоне, ки ро?еъ ба фаъолияти илмии ? китобу ма?ола?о навиштанд, нишон меди?ад, ки Закариёи Розиро дар радифи асосгузорони илми кимиё ?ой биди?ем ва ?амчунон ?ро яке аз инкишофди?андагони ятрокимиё бидонем. Дар ?а?и?ат Закариёи Роз? баъд аз донистани асос?ои кимиёии он замон ба ом?зиши илми тиб шур?ъ намуда, дар ин со?а низ ба комёби?ои зиёд ноил гардидааст. Дониш?ои кимиё? ба ? имкон додаанд, ки он малака?ои амалиро дар санъати дорусоз? ва табобати беморон истифода намояд. Агар ?обир ибни ?айён дар санъати кимиёгар?, яъне кимиёи амал? са?ми босазое гузошта бошад, Закариёи Роз? нати?аи та?рубиро арзёб? намуда, к?шиш намудааст, ки онро аз ниго?и назар? асоснок кунад.

Яке аз к?шиш?ои му?имтарини Роз? таснифи (классификатсия)-и модда?ои гуногун буд. Тавре, ки дар боло зикр гардид, ? модда?ои маълуми он замонро ба шаш гур?? таба?абанд? кардааст. Ар-Роз? инчунин баъд аз ?обир ибни ?айён ?араён?ои кимиёиеро ба мисли дистилатсия, калсинатсия ва филтратсия да?и? тасвир намуда, истифодаи он?оро асоснок кардааст. Донистани асос?ои тиб ва тари?аи истифода ва истеъмоли гиё??о ба Роз? имкон додаанд, ки дар бораи ядрои кимиёи низ тад?и?от?ои зиёд ан?ом ди?ад. ? аввалин шахсе буд, ки алкул спиртро дар тиб истифода кардааст, аммо ин амади ? аз ?ониби дигар табибон дастгир? наёфтааст.

Тилло ва ну?ра

Му?аммад Закариёи Роз? дар нати?аи ом?зиши маъдан?о ро??ои ом?зиши омехта?ои тилодорро шар? додааст. Дар асар?ои ? модда?ои гуногун ёдовар шуда, зарф?ои гуногуни кимиё?, та??изот ва тарз?ои гуногуни истифодаи он?о дар озмоишго? нишон дода шудааст. Роз? ба дуруст будани назарияи тарзии исте?соли сунъии тило ва ну?ра эъти?оди комил надоштааст, ки онро мо аз ду асари ? та?ти унвони ?Ме?нат — ул за?аб?, ?Алфизоти ва мезона таби?? ва ?Фи ана саноатил — кимиёи а?рабу илал ву?уд мин?о илал иминоъ? мебинем. Ин ну?таро инчунин дар китоб?ои дигари ? ?Китоб -ул -асрор? ва ?Китобу-л- сирил асрор? низ метавон дарёфт кард. Аз боби аввали ?Китоб -ул — асрор? дар маърифати а?о?ир, яъне дар бораи адвия, ки аз ?исми таркиби решаи наботот ба даст меояд, маълумот пайдо мекунем. Аз ?исми дигари китоб, ки ба номи ?Дар маърифати олот? ёд мешавад ба хулосае омадан мумкин аст, ки асари мазкур дар иртиботи кимиё таълиф шудааст. Ва аз порча?ои асар?ои то ба мо расида маълум мешавад, ки Закариёи Роз? то андозае ба ро??ои тадби?и санъати дарёфти тило ва ну?ра маро? зо?ир карда будааст. Му?аммад Закариёи Роз? дар му?аддимаи ?Китоб — ул — асрор? дар хусуси асрори пин?он кардаи файласуфони гузашта: О?осозимус ?ирмиз, Аристотелис, Холид ибни Язид ва ?обир ибни ?айён маълумоти коф? додааст, ки мо?ияти он маълумот?о ба дониста гирифтани се маърифат вобаста аст.

1. Маърифати а?о?ир, яъне дар бораи адвия;
2. Маърифати олот;
3. Маърифати та?риба.

Дар навбати худ Закариёи Роз? маърифати а?о?ирро ба се навъ та?сим кардааст:

1.1. Минерал? — яъне хок?, маъдан?, ки марбут ба гур??и унсур?ои ?айриузв? мебошад:

1.2. Наботот?:

1.3. ?айвон?

Навъи 1.2 (наботот?) ва 1.3 (?айвон?) марбути гур??и узвианд. Ба асоси тафаккури худ Закариёи Роз? дар нати?аи ом?зиши маводи таби? он?оро ба ду гур?? та?сим кардааст, ки якеро арво? ва дигареро а?сод номидааст, ки маънои р?? ва ?исм ё ?асадро меди?анд. Ин тарзи таба?абанд? ба он сабаб пайдо гаштааст, ки дар он замон ?удосоз? ба филизот ва ?айри филизот набуд. Бинобар ин Закариёи Роз? ба сабаби нарм?, ?оришав? ва ?обилияти табхир доштани баъзе мавод он?оро арво? ва маводи дигарро ба иллати ?омид зудгудохтанашаванда — а?сод номидааст, ки он ба ?арори зайл аст.

Арво? (?амъи р??), яъне маводи нарм ва табхиршаванда, ки ча?оранд.

1. Симоб, ки ба араб? зайби? ва ба форс? инчунин чева хонанд.
2. Навшодир, инчунин н?шодир.
3. Сулфур, ба араб? кибрит ва ба форс? инчунин г?гирд г?янд.
4. Арсен, ки ба араб? зарних хонанд.

А?сод (?амъи ?асад), яъне маводи ?омид ва ?исм?, табхирнашаванда, ки ?афтоанд.

1. Ну?ра ба араб? физат, рамзи кимиё? Аq инчунин сим хонанд.
2. Тилло ба араб? за?аб, рамзи кимё? Аu, инчунин зар хонанд.
3. Сурб ба араб? расос, рамзи кимиё? Sn ин унсурро дар забони имр?зии форсии то?ик? баъзан ??р?ошим низ хонанд.
4. ?алъаг? ба араб? ?асдир, рамзи кимиё? Sb ба форс? ?алъ ва арзиз низ хонанд.
5. О?ан ба араб? ?адид, рамзи кимиё? Fe;
6. Мис ба араб? нухос, рамзи кимиё? Сu.
7. О?ани чин? ба араб? ал?ор ас — сини хонанд. Табиати ин филиз то ба имр?з маълум нест.

Ба фармудаи Фирдавс?.

Ба чашми хирад чиз ночиз кард,

Ду санду? пур сурбу арзиз кард.

Агарчи Ал — Берун? дар китоби хеш ба номи ?Ал — ?амо?ир фи маърифат ал — ?аво?ир? ро?еъ ба он маълумот додааст, вале табиати он ноаён мондааст. Аз маълумоте, ки ?асан Алии Шайбон? додааст, бармеояд, ки о?ани чин? иборат аз пайкар?ои дарунти?? будааст ва дохили онро маъмулан бо симоб пур мекарданд. Ба назари мо, шояд манзур аз о?ани чин? ?амон зарфи чин? ё фарфор бошад, ки дар амалиёти кимиё? ба шакли васеъ истифода мешавад.

Анвоъи санг?о

Закариёи Роз? анвоъи санг?оро ба гур??и ало?ида ?удо карда, навъ?ои он?оро мусов? ба сезда? медонад.

Яъне:

1. Мар?шишо, инчунин моркшишо ё марксисо низ г?янд. — Сангест, ки ранг?ои сафеди ну?ра?, сурхи мис?, сиё?и о?ан? ва зарди тилоиро доро мебошад.
2. Магнисиё, инчунин макнотис ё ми?нотис, — яъне о?анрабо, магнит. Ранг?ои хокии сиё?и дурахшанда, сурхи п?стдорро дорост.
3. Ду, сангест ба ду навъ, астахр? (истахр?) ва аро?? (иро??) ва навъи истахр? бе?тар аст.
4. Т?тиё инчунин т?тиё, ки ба ранг?ои сабзтоб, зардтоб, сурхтоб маълум мешаванд, ки дар таркибаш сурма низ дорад.
5. Ло?вард, инчунин ложвард, — сангест, ки ранги кабуди осмониро дорост. Ин вожаи форс? ба Аврупо ба шакли лазур нуфуз кардааст.
6. Духна, — сангест сабзранг, ки имр?з онро малахит хонанд, инчунин мармари сабз низ

г?янд.

1. Фир?за, — сангест, ки фа?ат як навъ дорад.
2. Шодна ё шодуна, ки онро имр?з хемотит ё гемотит хонанд.
3. Шак, — сангест, ки ба ранги зард ва сафед маълум мешавад ва дар маъдани сим (ну?ра) ба даст меояд.
4. Сурма, вожаи форсист ва арабии он ал-ку?л аст. Тиб?и фармудаи Закариёи Роз? дар таркиби он сурб низ мав?уд аст.
5. Талк ё тилк низ хонанд, ки анвоъи гуногун дорад: яман?, дарё? ва к???. ?ангоми зарба х?рда барг — барг мешавад.
6. Га?, як навъ дорад ва яке аз ?инс?ои к??? мебошад.
7. Обгина, — санги шишамонанд аст, ки сафед ва чун бул?р соф аст.

Набототи табобат?

Му?аммад Закариёи Роз? ?амчунон набототи табобатиро ба тафсил шар? дода, ро?еъ ба асбобу олоти озмоишго? маълумот додааст, ки барои та?ияи мавод ва анвоъи адвия истифода мешуд. Масалан, к?ра, о?ангар? ва ?ован ё ?аръ олаи кадушакле, ки дар он маводро майда мекарданд. ?амчунин анби? олае мебошад, ки маводи моеъро ба ?атра?о бармегардонад ва тари?и тадби? онро нишон додааст. Дар асараш ?Китоб — ул — асрор? бисёре аз та?риба?ои гузаронидаи ? оварда шудаанд, ки бешуб?а а?амияти бузурги илм? доранд ва метавон гуфт, ки баъзе аз хулоса?ои худро вай аз р?йи ?иёс берун аз та?риба низ гуфтааст. Масалан, ? гуфтааст, ки номи баъзе маъдан?оеро, ки олимони гузашта бо рамз ишора кардаанд, кашф хо?ад намуд. Худи вай дар ин бора мег?яд. Офтоб — тило ва мо?тоб — ну?ра мебошад. Инчунин тазаккур додааст, ки имконияти як теъдод маъдан?оро ранги тило? бахшидан ва он?оро ба тило мубаддал сохтан имконпазир аст. Му?аммад Закариёи Роз? дар асар?ои худ масоили полоиш, полоидани хушк ва об кардану гудохтани маъдан?оро баррас? намудааст. Бояд гуфт, ки илм ва амалия дар замони Закариёи Роз? ба ?амдигар мисли имр?з равобити муста?кам надошт. Манба?ое, ки ба мо дар бораи пайдоиш ва инкишофи илми кимиё ва амалияи он маълумот меди?анд, ба хидмати бузурги ?обир ибни ?айён, Закариёи Роз? ва дигарон марбут аст, агарчи то ба имр?з дар бораи кор?ои он?о та??и??ои ами?е ба ан?ом нарасида бошад ?ам, са?ми онон дар рушди илм?ои таби?, аз он ?умла, илми кимиё дар ?омеаи башар? бузург будааст.

Закариёи Роз? муфассал таомули кимиёиро, ки ан?ом додааст, тартиб дода, асбоб?оеро, ки дар озмоишго?и кимиё? истифода карда буд, тасвир кардааст, ки он?о чунинанд бута (тигел), комагирак (шипци), ми?роз (?айч?), с?он (с?ян) шишаи ?ун?оиш? (колба), ?иф, ?ован (??урча), ?аммоми об?, истакони кимиё? ва ?айра. Бута -зарфи гудозиш ва гарм кардани маводи гуногун мебошад. Бутаро аз филиз, графит, чин? ё материал?ои маводи му?овими оташ месозанд. Дар он замон ин асбобро барои гарм кардани маводе, ки барои гузаронидани таомули кимиё? лозим буд, мавриди истифода ?арор медоданд. ?амчунин Закариёи Роз? тарзи тоза кардан, софкунии моеъ, с?рохкун?, ?ал кардани метал дар симоб (ба даст овардани амал?ама, сири оина, омехтаи ягон филиз бо симоб) ва инчунин ?ангоми гарм кардан аз ?олати ?омид якбора ба газ табдил ёфтани мода, яъне тасгия?оро медонист, ки имр?з онро сублиматсия мехонанд. Яке аз са?ифа?ои бойтарини таърихи кимиёи садаи дуюми исломиро Му?аммад Закариёи Роз? ташкил меди?ад, ки ? ч? дар илми кимиё ва ч? дар илми тиб са?ми босазое гузоштааст. Нисбат ба тамоми кимиёгарони мусулмон Закариёи Роз? бештар дар масъалаи табдили санъати кимиё ва кимиёгар? ба илми кимиё к?шиш ба хар? додааст. Во?еан, Закариёи Роз? ?ан?з дар он замон вазн?ои ?иёсии маводи гуногунро бо ёрии вазн?ои гидростатик? муайян менамуд. ? ба тарзи илм? тари?а?ои тоза кардан, софкуниии моеъ, с?рохкун?, амал?амасоз? ва инчунин ?ангоми гарм кардан аз ?олати ?омид ба ?олати дигари агрегатии мода, яъне ба газ табдил ёфтанро медонист. ? ро?еъ ба бар?арор намудани филизот бо ро?и озод намудан аз омехта?оро медонистааст. Роз? китоб?ои зиёде э?од кардааст. Асар?ои ? ва кор?ои илмию та?рибавии ?ро бо забон?ои гуногун тар?ума намудаанд. Як ?атор олимони Аврупо ба кор?ои Закариёи Роз? ба?ои баланд дода, ?ро олим ва донишманди бузург, асосгузори илми кимиё шуморидаанд.

Дар ма?м?ъ метавон гуфт, ки Аб?бакр Му?аммад Закариёи Роз? аксарияти илм?ои замонашро аз устодаш ?обир ибни ?айён фаро гирифта худ саромад ва устоди бузурги ин ришта?ои илм гардидааст. Ин дастовард?ои илмии Закариёи Роз? ба илми Аврупо таъсири назаррас расонида, номи ?ро ба ?атори саромадони тамаддуни башар? шомил гардонида аст.

Адабиёт

• Закариёи Роз?. Мунтахаби осор. — Душанбе: Адиб, 1989. ?160 с.
• Ар-Рози Абу Бакр. Духовная медицина.- Душанбе: Ирфон, 1990 — 88 с.
• Каримов У. И. Неизвестное сочинение ар-Рази ?Книга тайны тайн?. — Ташкент: Фан, 1957. — 241 с.
• Девона?улов А. Му?аммад Закариёи Роз?. — Душанбе: Ирфон, 88 с.
• Комилов А. Ш. Физика ар-Рази и Ибн Сины. — М.: МГУ, 1999. — 160 с.
• Забе?уллои Сафо. Таърихи адабиёти Эрон. — Душанбе: Ал?удо, 2001.